Quốc Sắc Thiên Hương Trong Con Mắt Các Thi Nhân
Trong hàng vạn nhà thơ thời Đường thì 3 gương mặt thường được nhắc tới là "Tiên thi" Lý Bạch; "Thánh thi" Đỗ Phủ và "Chân thi" Bạch Cư Dị. Thời xưa, các nhà thơ, như Lý Bạch và Đỗ Phủ, thường làm thơ tụng ca nhau, điều này, hiếm thấy ở thời hiện đại. Thậm chí, đứng trước lầu Hoàng Hạc nổi tiếng, Lý Bạch làm thơ để ca ngợi Thôi Hiệu "nhà thơ của một bài" Hoàng Hạc Lâu, rằng: Định viê ́t, nhưng nhìn thấy thơ Thôi Hiệu không dám viết nữa.
Bạch Cư Dị cũng luôn kính trọng bạn mình. Ông gọi Lưu Vũ Tích là "Thi nhân". Cả hai gắn bó keo sơn qua những thăng trầm trôi nổi giữa dòng đời. Cả hai sống với chữ Chân cho nên gặp nhiều hệ lụy.
Những bài thơ hiện thực chứa đựng tư tưởng phê phán làm cho hai ông bị "vạ câu chữ" đeo đai suốt đời. Bạch bị đi đày làm Tư Mã Giang Châu, nửa đêm nghe tiếng tỳ bà trên sông mà "áo xanh đẫm lệ".
Đời bạn ông cũng đồng dạng lạ lùng. 33 tuổi, Lưu bị đuổi khỏi triều làm Tư Mã Lãng Châu. Chín (9) năm sau, vừa mới về Kinh, làm thơ động tới quyền thần, ông lại bị đày đi xuống phương Nam làm Thứ Sử Liên Châu vùng Quảng Đông. Khi mang thân già về kinh đô Lạc Dương thì đành làm tân khách cho Thái Tử.
Chân thi Bạch Cư Dị và bài thơ "Tích mẫu đơn hoa kỳ 1": Đêm tiếc hồng phai thắp nến xem
Trù trướng giai tiền hồng mẫu đơn,
Vãn lai duy hữu lưỡng chi tàn.
Minh triêu phong khởi ưng xuy tận,
Dạ tích suy hồng bả hoả khan.
Bản dịch của Điệp Luyến Hoa
Buồn rũ trước thềm cánh mẫu đơn,
Chiều buông đôi nhánh mới khô tàn.
Sớm mai gió nổi bay đi hết,
Đêm tiếc hồng phai thắp nến xem.
Đầy thềm hồng cánh Mẫu Đơn
Chiều mai sót lại không hơn hai cành
Sợ cơn gió sớm không đành
Tiếc hồng, thắp nến, xem cành đêm nay
"Ánh đèn vàng hiu hắt
Khói trầm cay đôi mắt
Thử đọc bài thơ "Gửi Bạch Cư Dị" của Từ Ngưng, để thêm hiểu nỗi lòng của kẻ lưu đày:
"Nơi kinh kỳ mỗi mùa hoa thắm
Bao ngựa xe đi ngắm Mẫu Đơn
Giang Châu Tư Mã chạnh buồn
Năm năm cứ nhớ phố phường Tràng An".
Thi nhân Lưu Tích Vũ và bài thơ "Uống Rượu Ngắm Hoa Mẫu Đơn": Hoa không nở vì người già
Hôm nay uống rượu bên hoa
Vui lòng say sưa mấy chén
Không phải nở cho người già.
Trai thanh gái lịch con nhà quyền quý đi Hội cuối Xuân là để ngắm muôn hồng nghìn tía của hoa Mẫu Đơn.Thành Lạc Dương chẳng phải đầy ngựa xe như nước của vương gia quý tộc?
Ngắm hoa đối ảnh cùng rượu ngon, cùng tâm sự khó giải bày thì người ta thường chọn đêm khuya tịch mịch. Bạn của Lưu là Bạch Cư Dị đã chọn đêm để ra ngắm thức Hồng của Mẫu Đơn bằng ngọn lửa nến.
Ngày hôm nay, giữa thanh thiên bạch nhật, truớc đóa hoa Mẫu Đơn (hình như chỉ là một đóa), ta uống rượu.
Hẳn không là bất chợt, thoáng qua. Dành cả ngày để lặng lẽ tâm sự vô thanh với hoa. Hoa không thể uống thì mình uống với riêng hoa. Cũng là hai kẻ tri âm bầu bạn.
"Túy sổ bôi" nghĩa là "say mấy chén". Có thể hiểu: Đành lòng vui nên vừa uống mấy chén đã say. Nếu không có tâm sự với hoa, nếu bình thường uống rượu thì mấy chén này chưa thể say. Có thể hiểu: Đối ẩm với hoa, uống say rồi, vẫn còn thêm mấy chén nữa, cho say hơn
Câu 3: " Chỉ lo buồn, sầu thảm khi nghe hoa có nói thành lời..". Có người dịch là "Chỉ e hoa nói nên lời" . Tôi thì nghĩ là không phải. Người ẩm tửu quá say nên đã sống trong một thế giới khác ngoài thực tại. Tác giả xác nhận lời của hoa là có thật. Hoa đã nói thành âm thanh, bằng giọng người rõ ràng.
Lời của hoa: BẤT VỊ LÃO NHÂN KHAI..Câu thơ có 5 tiếng này khiến cho lời của hoa ngắn như một phủ định triệt để, ngắn như một tuyên ngôn. Nó dường như là một nhát dao dứt khoát cắt đứt quan hệ mà người ẩm tửu tưởng rằng hoa và mình là tri kỷ. Hoa nói chuyện vô thanh với mình suốt một ngày...
Không vì người già mà nở
Lời của hoa quá bất ngờ, nó làm dậy sóng lòng người (lòng ta và lòng thi nhân). Ai có nỗi bẻ bàng bị tình phụ có thể thấy mình trong đó.
Nhìn hời hợt ta dễ thấy đây là bài thơ "tình già". Chiều hướng phổ biến để cảm nhận tác phẩm này là như vậy, nên có người dịch:
"Trông hoa bỗng thấy thèm say
Ngoảnh hô thằng nhỏ kíp bày mâm ra
Cạn chung, lại mất hứng "Khà"
Ngại hoa mang vốn: Anh già còn ham"
"Hương nồng tỏa gợi tình sâu lắng
Lời chẳng trao, hàm ý thiết tha
Chỉ muốn bên hiên nhàn gối chiếu
Đêm khuya, thương nhớ, ngỏ cùng hoa.."
"Không vì người già mà nở " đâu phải lời nũng nịu gái trai? Đó là khí tiết, là phẩm chất của một loài hoa không chấp nhận bạo quyền để vâng mệnh làm vừa lòng bạo quyền.
Tôi tin vào tôi. Tôi là tôi. Như núi Kính Đình tôi vững chãi, ngạo nghễ mặc thường nhân...
Lưu thi nhân đã cho hoa nói nhưng thực ra hoa đang phát ngôn cho nhân cách, cho lòng tự tôn của chính mình. Cứ đến thời là tôi nở. Bản chất quốc sắc thiên hương là của tôi. Chẳng vì một nguyên nhân nào khiến tôi phải phụ thuộc.
Nghe nói bài thơ này có cái tên dài hơn: "Cùng họ Bạch, uống rượu ngắm hoa Mẫu Đơn". Nếu quả vậy thì thật thú vị. Họ Bạch ngắm hoa ban đêm và lo cho 2 cành ngày mai sẽ về cát bụi. Còn họ Lưu ngắm hoa ban ngày khẳng định một cốt cách... rất Mẫu Đơn! Hoa dường như là là đối tượng để Lưu giải bày. Ai hay, hoa ấy là con người thứ 2, con người phân thân của chính Lưu. Hoa cũng có thể là Lưu va 68; nhân vật tác giả rất phiếm chỉ không hề có ở câu chữ có lẽ là họ Bạch. Cũng có thể là chúng ta...
Nên nhớ rằng, 2 người lúc ấy về già. Họ đã sống xa quá rồi hào quang của thời Trinh Quán thịnh trị Lý Thế Dân.
Lưu là 1 trong "nhị Vương bát Tư Mã" định khôi phục sự đổ đốn cho nhà Đường nhưng kế hoạch "Vĩnh Trinh cách tân" đã thành mây khói. Lưu bị giáng chức đi đày. Rồi Đường Hiến Tông phục hưng, sùng Phật. Rồi 4 vị vua kế tiếp điên đảo triều chính. Đường Vũ Tông diệt Phật sùng Đạo Giáo, ngộ độc đan dược chết tuổi 36... Lưu là nhà chính trị. Có lẽ vậy mà ẩn mình trong hoa M&# 226;̃u Đơn thể hiện ý chí không lay chuyển của kẻ sỹ trong thời loạn...
Như vậy, nghĩa của bài thơ trên có thể hiểu là:
Có lẽ, cái hay nằm ở bàn lề khép mở 2 tâm trạng. Nó nằm ở hai tiếng ĐẢN SẦU (chỉ thấy buồn thăm thẳm).
Tưởng rằng mình đủ tư cách uống rượu trước một loài hoa nhân cách, khí tiết. Nên mình tương giao với hoa giữa thanh thiên bạch nhật. Cả 2 đều chính nhân quân tử đối diện, đâu cần có những nghi lễ. Cuộc tương ngộ này không phải là cần e ấp, truy hoan tình cảm gái trai. Nó không cần bóng đêm để than thở, không cần nhiều người để có không khí lễ hội. Trước hoa Mẫu Đơ n, thân già trải qua bao đọa đầy đang cần một đối tượng để tự vấn.
Câu 1 tự tin. Câu 2 thiếu tự tin. Đã " đành lòng" buông xuôi nghèn nghẹn với mình với Hoa lại còn tìm một giải pháp thoát mình mới đối diện được với Hoa. Đó là uống say để quên thân phận già nua, thất bại; quên thân phận tài cao, chí khí nhưng bị hất ra ngoài thế sự. Về già, mong chén rượu đục như Đỗ Phủ. Chỉ nhờ rượu thăng hoa mình thành người khác thì mới có thể ngắm hoa M&# 226;̃u Đơn giữa ban ngày, không khoảng cách.
Vậy mà, vì say, mình mới nghe lời của hoa. Không phải là 1 phán đoán mà rõ ràng từng lời sắc lạnh cứng rắn. Không nở vì người già cũng có thể hiểu là hoa sẽ vì người trẻ mà nở. Xuân sắc, sự sống hiển nhiên không vì người già mà khai nở. Muốn hưởng thụ nó thì quan trọng là cái Tâm đừng già, đừng bao giờ CAM TÂM để rồi dùng cách thức tránh mình lừa người. Có lẽ hoa đọc được cái bất Chân, bất Thiện, bất lực của người không xứng ngắm mình. Nên hoa mới BẤT VỊ...
Hiển nhiên, thơ hay có nhiều cách hiểu. Tứ tuyệt ngũ ngôn được người xưa gọi là 20 Ông Hiền...Thực ra, nhờ chữ Hán mà thơ Đường còn có những đường kinh mạch vận chuyển năng lượng thẩm mỹ độc đáo so với việc chúng ta ghi nó bằng âm La Tinh.. Bất giác nhìn hai hình vẽ chân dung của hai thi sỹ tri âm này. Thấy hình của Lưu và Bạch sao giống nhau đến thế?
Ừ nhỉ, biết đâu kiếp trước họ là anh em một nhà?
Không hiểu có duyên nợ gì với loài hoa này mà Lưu Vũ Tích làm rất nhiều thơ cho Hoa. Đây là bài "Thưởng Mẫu Đơn":
"Ngoài sân thược dược đẹp riêng mình,
Sen trước ao tranh một chút tình.
Duy chỉ mẫu đơn là quốc sắc,
Nở hoa chính lúc rộn kinh thành"
Thược dược có vẻ đẹp riêng; ngay cả sen mà ở trong ao cũng vừa đủ nối với hồn nhà thơ chỉ "chút tình". Loài hoa chung thủy mà tri âm với Lưu vẫn là Mẫu Đơn
Bì Nhật Hưu vốn nổi tiếng bởi những bài thơ tự sự mô tả nỗi khổ đau của tầng lớp dưới đáy. Người ta thường nhớ tới ông trong "Lời than của bà già nhặt hạt giẻ" ( Tượng uấn thán) với câu chuyện người phụ nữ già nua, cô quạnh nhặt hạt giẻ để cầm đói qua ngày bên đồi, nơi bời bời lúa chín sắp vào kho của quan...
Nhưng trước hoa Mẫu đơn, ông cùng hòa mình vào cảm hứng chung của các thi nhân cương cường giữ phẩm tiết :
"Hoa rụng cánh tàn mới toả thơm,
Tên hay người gọi "Bách hoa vương".
Khoe rằng vẻ đẹp không đâu sánh,
Đệ nhất nhân gian một thứ hương."
Trong bài "Mẫu Đơn hồng", niềm trắc ẩn nào đã khiến Vương Duy ngậm ngùi khi biết nỗi đoạn trường của hoa:
"Tự cộng đông phong lợi hữu nhân,
Giáng la cao quyển bất thăng xuân.
Nhược giao giải ngữ ưng khuynh quốc,
Nhậm thị vô tình dã động nhân.
Thược dược dữ quân vi cận thị,
Phù dung hà xứ tị phương trần.
Khả liên Hàn lệnh công thành hậu,
Cô phụ nùng hoa quá thử thân."
"Như cùng với khi gió đông về mà tươi tốt,
Rèm đỏ cuốn cao, màu xuân khôn kể xiết.
Nếu như có thể nói được thì sẽ làm nghiêng nước,
Còn phải vô tình thì cũng khiến động lòng người.
Thược dược cùng với nàng là kẻ thân cận,
Phù dung ghen ghét hương sắc đã trốn nơi nào.
Thật đáng thương thay (cho hoa), khi Hàn lệnh làm quan,
Mang lỗi với hương sắc làm hại đến thân (hoa)".
*Dịch thơ (bản dịch của Điệp Luyến Hoa) :
"Gió đông về thổi tốt muôn phần,
Rèm đỏ cuốn cao, khắp xứ xuân.
Biết nói sẽ làm cho mất nước,
Vô tình cũng khiến phải say lòng.
Với nàng thược dược là thân thiết,
Đâu chốn phù dung lánh bụi trần ?
Hàn lệnh công thành hà cớ lại,
Lỗi cùng hương sắc hại cho thân".
Ta lại biết thêm một điển tích "Hàn lệnh"; nói về sự long đong của thân phận Mẫu Đơn đi trong cuộc thế lắm kẻ yêu người ghét này.
Thơ Nôm Nguyễn Trãi có những từ Việt cổ nên chúng ta bị hạn chế phần nào khi thưởng thức bài "Hoa Mẫu Đơn" của ông:
"Một thân hoà tốt lại sang,
Phú quý âu chẳng kém hải đường.
Lai láng lòng thơ ngâm chửa đủ,
Ngoài nương toàn ngọc triện còn hương".
Nhưng các nhà thơ hiện đại thì khác.Trong "Thi nhân Việt Nam" của Hoài Thanh thì Hồ Dzếnh là gương mặt đặc biệt. Ông là Hoa Kiều trên đất Việt. Ông yêu quê hương đất nước này như chính người Việt yêu đất nước mình thiết tha.Nhưng dù sao, hồn Việt ấy vẫn lãng đãng một màn sương khói của văn hóa Trung Hoa.
Thực lòng, tôi chưa thấy hoa Mẫu Đơn nở trên miền đất nhiệt đới này. Có chăng, thì ở Bắc Bộ, ở miền giáp ranh với đất Giang Nam Trung Quốc mới có hoa Mẫu Đơn. Hồ Dzếnh có bài thơ "Chiều" được Dương Thiệu Tước phổ nhạc. Do cha ông là người gốc Quảng Đông nên với ông đất Trung Quốc chắc không xa và lời thơ của ông đậm đầy hương vị cổ Trung Quốc:
Chiều chậm đưa chân ngày
Tiếng buồn vang trong mây.
Chất trong hồn chiều nay".
Đôi ta trinh tiết đợi chờ lấy nhau.
Em ạ, quê ta tháp giáo đường
Sáng chiều vẫn vọng những hồi chuông
Gió dạo lời kinh toả vấn vương
Con gái nhà Chung xinh đẹp lạ
Đẹp hơn con gái phố phường bên
Ngày ngày hai buổi xưa đi học
Mượn lối vườn hoa để gặp em
Tôi nhớ từng viên đá lát thềm
Từng hàng ngói nhỏ mái nhà êm
Cây doi đứng cạnh hòn non bộ
Toả mát đường đi gạch lát nem
Những ngày nắng mới những hoàng hôn
Tình yêu sau trước đều như vậy
Những thoáng vui xen những nét buồn
Chủ Nhật tự nhiên thành buổi hẹn
Gió bay tà áo trắng như thơ
Mẫu đơn nở giữa hai lời nguyện
Phảng phất còn thơm đến bây giờ
Đêm Giáng Sinh này em ở đâu
Nghe chuông có nhớ thuở ban đầu
Ước chi sống lại thời xưa nhỉ
"Càn Long hoàng đế phòng người Hán phản bội, nên đã gây ra những vụ "án văn tự". Bởi thế hồi đó, ngài đã tìm ra được hai vụ - một vụ là "Hắc mẫu đơn thi" (thơ vịnh hoa mẫu đơn mầu đen), còn một vụ nữa là "Trụ lâu thi cảo". Bài thơ vịnh hoa mẫu đơn đen vốn là sáng tác phẩm của Đại học sĩ Thẩm Đức Tiềm. Tiềm tên tự là Qui Ngu, vốn một tay thơ cự phách. Càn Long hoàng đế tuy vốn liếng văn chương chẳng mấy gì, nhưng lại thích khoe mình là ng 32;ời văn học thường xướng hoạ thi ca với bọn đình thần. Nhưng ngài chỉ sợ mình có phen lộ tẩy, lòi cái dốt nát ra khiến bọn bày tôi cười vào mũi cho, bởi thế ngài mời hai vị đại thần luôn luôn ở cạnh để làm bài "gà" cho mình. Một người tên gọi Kỷ Hiều Phong chuyên làm văn thay cho ngài. Còn một người nữa chính là Thẩm Đức Tiềm, chuyên làm thơ. Về sau Tiềm chết đi. Lương Thi Chính thế vào chân đó.
Thẩm Đức Tiềm thấy Càn Long hoàng đế coi trọng mình nên thường có vẻ kiêu ngạo, ngay cả trước mặt ngài. Cũng vì mọi việc thơ phú đều phải nhờ Tiềm, Càn Long hoàng đế cũng bỏ qua đi, không muốn nói đến những tiểu tiết đó trái lại còn đặc biệt kính trọng là khác. Lúc sáu mươi tuổi, Tiềm vốn là một tú tài. Nhưng đến bảy mươi tuổi thì Tiềm vọt lên cái chức Tể tướng. Và đến tám mươi tuổi, Tiềm từ quan về vườn. Thế mà Hoàng đ 871; vẫn thường còn sai người tới nhà riêng vấn an, thật là cả một điều vinh dự lớn lao cho Tiềm.
Càn Long hoàng đế có làm mười hai "Ngự chế thi tập", bèn sai đưa tới nhà Thẩm Qui Ngu để nhờ duyệt lại, và nếu cần thì sửa sang cho thơ được thập phần hoàn hảo. Thẩm Qui Ngu nhận sách, đem duyệt, chẳng thèm nể nang gì nhà vua, cứ thực mà khen chê, khiến trong tập thơ có nhiều chỗ bị phê bình quá gắt gao, với những lời lẽ rất tệ nữa, đó là chưa kể còn rất nhiều đoạn thơ bị vứt bỏ đi là khác. Khi bộ "Ngự chế thi tập" gởi trở về kinh, Càn Long hoàng đế xem lạ i, trong lòng thực không vui tí nào, nhưng vì nể mặt lão thần, ngài đành làm thinh, không nói gì cả.
Cách một năm sau, Thẩm Qui Ngu chết. Năm này cũng là năm mà Càn Long hoàng đế tuần du phương Nam, đi về ngả Tô Châu. Qua địa phương này, ngài bỗng nhớ lại họ Thẩm, bèn truyền chỉ xa giá tới phần mộ của Thẩm để tế viếng. Cũng trong dịp này, ngài xuống chỉ gọi hết con cháu của họ Thẩm đến. Ngài nghĩ bụng Thẩm Đức Tiềm tức Qui Ngu vốn là thi nhân một thời thì trong nhà tất nhiên phải có trước tác, thế là ngài liền hỏi thử xem. Đám con cháu của Tiềm thừa hưở ng sự nghiệp của ông cha, quá sung sướng rồi, ngày đêm chỉ rủ nhau cờ bạc rong chơi, chẳng học hành gì cả, cho nên có biết chữ nghĩa gì nhiều đâu. Bởi thế, khi Càn Long hoàng đế hỏi tới, chúng đâu có biết gì là phạm huý hoặc không phạm huý, vội vào nhà lễ mễ đem hết mọi di cảo của ông cha ra và dâng lên.
Càn Long hoàng đế mở ra xem, thấy còn có rất nhiều bài thơ chưa được ghi vào trong thi tập, hơn nữa rất nhiều bài thơ làm thay cho hoàng đế cũng được chép vào trong, phía dưới chú thêm ba chữ "ĐẠI ĐẾ TÁC" (làm thay vua). Hoàng đế xem xong, bất giác thẹn quá hoá giận. Ngài tự nhủ: lão già này biết thơ của trẫm đã in và phát ra ngoài rồi, ấy thế mà lão vẫn còn đề chữ "làm thay" trong thi cảo này, há chẳng phải là có dụng ý phỉ báng trẫm? Lòng lúc này quả không 73;ược vui tí nào, song ngài vẫn chưa tìm ra cách để xử trí.
Nhưng đến lúc xem tới cuối sách, ngài thấy một bài thơ nhan đề là, "HẮC MẪU ĐƠN THI" ngay vào bài đã hạ hai câu: "Đoạt Chu phi chính sắc. Dị chủng diệc xưng vương", thì ngài không còn giữ được bình tĩnh nữa, cả giận quát lớn:
- Chà! Tên đại nghịch bất đạo Thẩm Qui Ngu giỏi thật! Rõ ràng hắn nói trẫm đã cướp ngôi thiên tử của họ Chu, lại còn chửi trẫm là dị chủng nữa. Như thế thì làm sao trẫm nhịn được?
Thế là ngài lập tức hạ chỉ:
"Thẩm Đức Tiềm lúc sinh thời được hậu ơn của triều đình. Nay xem tới di trước, trẫm mới biết y có ý phỉ báng triều, có lòng phản loạn chống đối. Vậy trẫm hạ chỉ: quật mồ phá bia của hắn, kéo thây ma hắn trong quan ra, chém đầu răn chúng. Còn con cháu họ Thẩm nhất luận đày tới Hắc Long Giang để sung quân. Chỉ giữ lại cháu nội năm tuổi, truất làm thường dân, để nối dõi tông đường mà thôi".
Cũng cần chú thích thêm về hai câu thơ trong bài HẮC MẪU ĐƠN THÍ (Thơ hoa mẫu đơn đen) đã khiến Càn Long vì tức giận quá mà trừng phạt Thẩm Đức Tiềm:
Dị chủng diệc xưng vương
Cướp màu đỏ thì chẳng phải là màu sắc chính
Giống quái lạ cũng xưng vương
Trong câu thơ thứ nhất: Chu có nghĩa là màu đỏ. Hoa mẫu đơn được gọi là vua các loài hoa - mẫu đơn màu đen tức là đã bị mất đi màu đỏ. Chu còn là họ của vua nhà Minh vì thuỷ tổ triều. Minh là Chu Nguyên Chương (Minh Thái Tổ). Câu thơ trên có ý ám chỉ nhà Thanh cướp ngôi nhà Minh thì chằng phải là chính thống. Câu thứ nhì có nghĩa "giống quái lạ cũng xưng vua". Ý mỉa mai khinh ghét nhà Mãn Thanh là "dị chủng" (giống quái lạ) ám chỉ nhà Mãn Thanh thuỷ giống Man rợ ở ph 37;a bắc, chứ không phải giống Hán.